جايگزين هاى استفاده از حيوانات -3Rs
بخش چهارم
3Rs مفهومى است كه اولین بار در سال 1959 توسط راسل و بِرچ معرفى شد ومخفف اين سه كلمه است: كاهش (Reduction)، اصلاح (Refinement)، و جانشين (Replacement):
- كاهش تعداد آزمايش ها
- اصلاح شدت و سختى آزمايش ها و گونه هاى مورد استفاده
- جانشين يافتن براى تست هاى حيوانى ـ كه هدف نهايى است
اين روش سه مرحله اى آزمايش هاى حيوانى را با هدف به حداقل رساندن تأثير آن بر حيوانات، مورد بررسى قرار مى دهد و هدف نهايى آن يافتن روش هاى غيرحيوانى براى اين آزمايش هاست.
مفهوم 3Rs در قوانين اروپايى با صراحت ذكر نشده است اما اصول آن در بند 7 از پاراگراف هاى 2 تا 4 شوراى رهبران 86/609 EEC (1986) آمده است:
بند 7
پاراگراف 2: اگر روش علمی و رضایت بخش دیگری براى حصول نتيجۀ مورد نظر وجود داشته باشد که کاربردی و منطقی بوده و مستلزم استفاده از حيوانات نباشد، آن آزمايش بر روى حيوانات نباید انجام شود.
پاراگراف 3: وقتى قرار است آزمايشى انجام شود، در انتخاب گونه ها بايد دقت زيادى به عمل آيد و در صورت لزوم با مسئولان صحبت شود. در انتخاب بين آزمايش ها، بايد آزمايشى انتخاب شود كه حداقل تعداد حيوانات در آن شركت داده مى شوند و در آن از حيواناتى استفاده شود كه داراى پايين ترين درجۀ حساسيت عصبى باشند و در نتيجه درد، رنج، پریشانی یا آسيب هاى ماندگار کمتری برایشان ایجاد کند و به احتمال زیاد به نتايج دلخواه منتهى گردد. آزمايش بر روى حيوانات صيد شده از طبيعت مجاز نيست مگر آن كه ساير حيوانات براى اهداف آزمايش مناسب نباشند.
پاراگراف 4: همه آزمايش ها بايد طورى طراحى شده باشند كه براى حيوانات آزمايشگاهى درد و رنج و ناراحتى بی دلیل ايجاد نكنند.
هدف نهايى باید پیشرفت و کاربرد جایگزین ها باشد. در موقعيت هايى كه هنوز هم از حيوانات براى آزمايش استفاده مى شود، روش كاستن از تعداد آزمايش ها را مى توان به كار بست و كوچكترين دسته اى از حيوانات را كه هنوز هم محقق را به يك نتيجه علمى مى رسانند در نظر گرفت و سرانجام اين كه روش هاى اصلاح شدۀ جايگزين ممكن است مستقيماً منتهى به كاهش تعداد نشوند اما نتایج روش هاى اصلاح شده ممكن است تأثير مثبتى بر حيوانات داشته باشند.
الف ـ جانشين
بعضى از مثال هايى كه مى توان در رابطه با جانشين كردن جايگزين ها به آنها اشاره نمود عبارتند از:
طب پيشگيرى: بهترين روش جايگزين طب پيشگيرى است كه از بيمارى ها پيشگيرى مى كند و سلامتى را ترويج مى دهد و به معنای دقیق تر، مفهوم طب پيشگيرى واكسينه كردن مردم عليه بيمارى هاست و همانطور که قبلاً دیدیم توليد واكسن مستلزم آزمایش روی حيوانات است تا بتوان از ايمنى آن اطمینان حاصل کرد. اما تعریف وسيع تر طب پيشگيرى شامل یک سبک زندگى سالم است.
شبيه سازى و پايگاه هاى داده كامپيوترى: پايگاه هاى داده كامپيوترى، اطلاعات درباره مواد شيميايى موجود، از جمله تأثيراتى كه بعضى از داروها برجا مى گذارند، تحقيقات بالينى انسان و اطلاعات مربوط به شيوع بيمارى ها را در خود ذخيره مى كنند. اگر اين پايگاه ها اطلاعات خود را با سايرين در ميان بگذارند، از دوباره انجام شدن بسيارى از آزمايش ها جلوگیری مى شود.
كامپيوترها همچنين در شبيه سازى و تحقيقات واقعيت مجازى مشاركت داشته اند. اين نوع تحقيقات (در كامپيوتر) in silico ناميده مى شود كه در مقابل in vivo (در داخل بدن موجود زنده) و in vitro (در كشت بافت و سلول) اين نام به آن داده شده است. سلول ها، بافت ها و اندام هاى كامل يا مستقيماً در برنامه هاى كامپيوترى شبيه سازى مى شوند (مانند برنامه هاى كالبدشكافى مجازى) يا در مانكن ها (مدل هاى فيزيكى). براى مثال، يك مدل براى ورم روده (gastro-intestinal) ساخته شده است كه در آن شكم، رودۀ كوچك و رودۀ بزرگ شبيه سازى شده و مى تواند در آزمايش هاى مربوط به واكنش هاى دارويى و غذايى و مطالعات ميكروبيولوژيكى مورد استفاده قرار گيرد.
مدل هاى مانکن مصنوعى لزوماً به اطلاعات ورودی كامپيوتر نياز ندارند. براى مثال مى توان به يك مدل پوست مصنوعى اشاره كرد كه «كوروزيتكس Corrositex» ناميده مى شود و مى توان به جای حیوانات از آن استفاده کرد تا ميزان سوزش و آسيب رسانى مواد بر پوست را آزمایش کرد. اين جايگزين به جاى آزمايش هاى واقعى كه بر پوست حيوانات انجام مى شد، مورد قبول واقع شده است.
تحقيقات in vitro: شامل مطالعۀ سلول ها، بافت ها و اندام هايى است كه به شكل مجزا در خارج از بدن حيوان يا انسان و در يك محيط مصنوعى (مانند لولۀ آزمايش) مورد بررسی قرار مى گيرند. رده سلول هاى مزبور، قبلاً از بدن حيوانات به دست آمده اند و در مراحل بعدى دیگر نیازی به حيوانات نيست، در حالی که بافت اولیه يا اعضای بدن از حيواناتی گرفته می شود كه عمداً به خاطر آن بافت يا اندام كشته مى شوند. بانك هاى بافت انسانى اكنون در بعضى از كشورها در حال توسعه است اما موانع اخلاقى و قانونى زيادى در اين مسير وجود دارد كه از اجراى آسان آن جلوگيرى به عمل مى آورد. انسان هاى اهداكننده هنوز کم هستند و به شدت، اهداكنندگان بيشترى مورد نياز است. دانشمندان بيشتر و بيشترى معتقدند كه در آينده، مواد در شرایط آزمایشگاهی بررسی خواهند شد.
مواد شيميايى (از قبيل مواد به كار رفته در لوازم آرايش يا محصولات خانگى) از نظر تحريك و حساسيت چشم، مورد آزمايش قرار مى گيرند. روش هاى جايگزين تست هاى قديمى حساسيت چشم (تست دريز) پيشرفت كرده اند و اكنون تنها از چشمان جداشدۀ يك خرگوش يا مرغ استفاده مى كنند. اين به معناى آن است كه حيوانات براى عضو مورد نياز (چشم) كشته مى شوند و مجبور به تحمل خود آزمايش نيستند.
سلول ها، بافت ها و اندام ها در لوله ها يا ظروف کشت آزمایشگاهی مورد بررسی قرار می گیرند. این ظروف حاوی تركيب موادی است كه سلول ها در آن قادر به رشد هستند. اين ترکیب اغلب حاوى سرم فوتال بوواين (FBS) است كه از گوساله هايى كه هنوز در رحم گاو مادر هستند گرفته مى شود. سرم خونى مذکور، رشد سلول ها را سريع تر مى كند. بعضى از متخصصان مى گويند كه خارج كردن خون سبب درد و رنج گوساله زاده نشده مى گردد اما پروفسور ديويد مِلِر مدعى است كه جنين (حيوان و انسان) قبل از روز تولد درد را احساس نمى كند و ميزان آگاهى اش بسيار پايين است. اخلاقى ترين راه حل براى تحقيقات in vitro استفاده از واسطه هاى غيرسرمى و آزمايش كردن بر روى سلول ها، بافت ها و اندام هاى انسانى است.
اگر جایگزینی، به عنوان «تكنيكى براى هر روش علمى با استفاده از مواد غيرحساس » تعريف شود، آن وقت سلول هاى حيوانى اولیه و رده سلول ها در تحقیقات in vitro، هم جانشين تست هاى حيوانى مى شوند و هم تعداد حیوانات را در آزمايش ها كاهش مى دهند.
كالبدشكافى و آسيب شناسى: با آن كه در نقش آزمايش روى حيوانات در پيشرفت علم پزشكى بسيار مبالغه مى شود اما كالبدشكافى (تحقيق روى جسد انسان مرده) به كشف هاى فوق العاده مهمى دست يافته است. براى مثال، جريان گردش خون انسان با ساير حيوانات متفاوت است. در سال 1628 كالبدشكافى هاى دكتر ويليام هاروى اثبات كرد كه خون از بطن راست به سمت شش ها جريان پيدا مى كند و سپس به بطن چپ باز گشته و در سرخرگ ها و رگ ها جريان مى يابد، كه با آنچه كالبدشكافى حيوانات نشان مى داد متفاوت بود.
شناخت بيمارى هاى مسرى: مطالعۀ افزايش شیوع يك بيمارى يا اختلال، در يك جامعه است. همه عوامل از قبيل: سبک زندگى، محيط، شغل، جنسيت، سن، بيمارى هاى ارثی و غيره در نظر گرفته مى شوند. می توان اطلاعات هزاران بيمار در يك منطقه وسيع را با يكديگر مقايسه کرد و افزايش شیوع بيمارى را تشخیص داد. براى مثال، كسانى كه سيگار مى كشند پنج بار بيشتر احتمال دارد كه به سرطان مبتلا شوند. كسانى كه در نزديكى كارخانۀ ضایعات شيميايى هستند شانس مبتلا شدنشان به سرطان پنج بار بيشتر است و اگر اين افراد سيگار هم بكشند، تأثيرمضاعف محيط و سيگار احتمال ابتلاى آنها به سرطان را 30 بار افزايش مى دهد.
برای مطالعۀ بيمارى هاى مسرى روش های خاصی هم وجود دارند كه براساس رياضيات مى توانند توضيح دهند كه چرا بيمارى های خاصی در یک منطقه شيوع پيدا مى كنند و در جايى ديگر نه. از اين ابزار مى توان در طب پيشگيرى استفاده نمود اما متأسفانه اين ابزار از طرف محققان كمتر مورد استفاده قرار مى گيرد.
آزمايش هاى بالينى انسانى: هر وقت داده هاى آزمايش، نتايج معقولی از ايمنى مواد يا وسایل را نشان دهند، آزمايش هاى بالينى برنامه ریزی شده روی افراد داوطلب (با دريافت پول) انجام می شود و به مدت چند روز، چند هفته، يا گاهى حتى چند ماه تحت اقدامات درمانى قرار می گیرند. طبق اصول نورمبرگ كه پس از جنگ جهانى دوم و در نتيجۀ قساوت نازى ها ارائه شد، هر آزمايشى كه روى انسان ها انجام مى شود بايد «براساس نتايج آزمايش حيوانى طراحى شده باشد». بيانيه هلسينكى که در سال 1964 در هيجدهمين نشست پزشكى جهانى به تصويب رسيد و در سال 1975 مورد تجديد نظر قرار گرفت نيز مى گويد كه تحقيقات پزشكى بر روى موضوعات انسانى «بايد براساس آزمايش هاى كافى و مناسبی باشد كه بر روى حيوانات آزمايشگاهى انجام شده است». براى كسب تأييديۀ قانونى يك دستگاه، دارو يا طرز كار بايد آزمايش هاى انسانى تكميل شده باشند.
مخالفان تشريح حيوانات زنده مايل هستند پس از آن كه مواد به شكل in vitro يا به وسيلۀ استفاده از واقعيت مجازى در كامپيوتر كاملاً مورد آزمايش قرار گرفتند، ايمنى بيشتر آنها با مبادرت به گرفتن آزمايش هاى انسانىِ بيشتر محك زده شود. آزمايش هاى بالينى انسانى هرگز نبايد عنان گسيخته باشند و از مردم عليرغم ميل باطنی آنها يا بدون توجيه اخلاقى استفاده نمایند ـ همانطوركه بعضى از افراطيون، استفاده از زندانيان را براى اين منظور پیشنهاد می دهند.
تحقيقات بالينى: تحقیقات بالینی با شناخت بيمارى هاى مسرى و آزمايش هاى بالينى انسانى مرتبط است. بيماران از نزديك مورد مشاهده قرار مى گيرند و همۀ اطلاعات مربوطه جمع آورى مى شود تا ايدۀ بهترى از پيشرفت بيمارى به دست آيد. وقتى گروه زیادی از بيمارانى كه همگى به يك نوع بيمارى مبتلا هستند مورد مطالعه قرار گيرند، نتايج مهمی مى تواند به دست بيايد. با آن كه بين تك تك انسان ها تفاوت هايى وجود دارد و اين تفاوت ها بين انسان ها و حيوانات حتى از اين هم بيشتر است اما مطالعه روى بيماران موجود بيشتر به عقل جور در مى آيد تا مبتلا كردن يك حيوان به بيمارى و ايجاد يك مدل حيوانى براى مطالعۀ يك بيمارى انسانى.
نظارت بر داروها پس از عرضه شدن به بازار: پس از آن كه دارويى به بازار عرضه شد، از پزشكان خواسته مى شود در يك نظرخواهى با هدف بررسی عوارض جانبى احتمالی آن دارو، شركت كنند. پاسخ هايى كه به اين نظرخواهى ها داده مى شود بسيار حائز اهميت است زيرا برخى از اين عوارض ممكن است به ندرت اتفاق بيافتند اما بسيار شديد و جدى باشند، بنابراين كمپانى هاى دارويى هر چه بيشتر اطلاعات دريافت كنند بهتر مى توانند دارو را برچسب بزنند. گاهى نتايج اين نظارت منجر به جمع كردن دارو از بازار مى شود زيرا استفاده از آن ممكن است بيشتر زيان برساند تا سود.
پيشرفت هاى ديگر فناوری و زیست پزشکی: يكى از آخرين پيشرفت هاى تحقيقات زیست پزشکی استفاده از سلول هاى بنيادى است كه سلول هاى زمينه ساز يا مادر هستند و قابليت تكثير و تمایز را دارند. همچنین پیش زمینه های تشخیص مورفولوژیکی سلول های مختلف خونى را به وجود می آورند. تحقيقات سلول هاى بنيادى انسان بسيار اميدواركننده است، زيرا ديگر نيازى به حيوانات نخواهد بود و اين سلول ها قابليت آن را دارند كه در موارد گوناگون مورد استفاده قرار گيرند.
مشكل توسعۀ روش هاى جانشين آن است كه اين كار به زمان زيادى نياز دارد، مخصوصاً مرحلۀ «قانونى» شدن آن. گذشتن از اين مرحله، مستلزم امتحان روش هاى جديد و تست آن در آزمايشگاه هاى گوناگون و تحت شرايط مختلف است. همچنين اطلاعات به دست آمده از روش هاى جایگزین، با اطلاعات تحقيقات انسانى و يا اطلاعات به دست آمده از تحقيقات حيوانى مقایسه می شوند. پيشرفت و قبول روش هاى جانشين مى تواند سال ها طول بكشد. همچنین بودجۀ لازم براى اين گونه تحقيقات بسيار ناچيز است ولی براى آزمايش بر روى حيوانات سرمایه گذاری زیادی شده است. بسيارى از گروه هاى حمايت از حيوانات می گویند: بهتر است بودجه اى كه صرف تحقيقات حيوانى مى شود به مصرف طب پيشگيرى و مراقبت هاى بهداشتى برسد. ارتقاء سبك زندگى سالم و بهداشتى مى تواند باعث صرفه جويى ميليون ها دلارى شود كه صرف تحقيقات و معالجه و مراقبت از بيماران مى شود.
ب ـ كاهش
چند مثال از جايگزين هايى كه منجر به «كاهش» تعداد حيوانات و يا شدت آزمايش مى شوند عبارتند از:
- كاستن از پرورش حيوانات اضافی، به منظور كم كردن تعداد كل حيوانات آزمايشگاهى
- استفاده از طرح آزمايشى مناسب و اطمينان يافتن از اين كه كمترين تعداد ممكن از حيوانات مورد استفاده قرار مى گيرند.
- به كارگيرى آمارهاى مناسب، به نحوى كه از تعداد حیوان کمتری استفاده شود يا با استفاده از همان تعداد حيوان بتوان اطلاعات بيشترى كسب كرد.
- به اشتراک گذاشتن اطلاعات و هماهنگى بين كشورهاى مختلف در رابطه با مقررات آزمايش كردن، تا از تکرار آزمایشات جلوگیری شود.
- شركت دادن كميته هاى بررسى اخلاقى و استفاده از تخصص آنها در رابطه با استفادۀ کمتر از حيوانات نسبت به آنچه برنامه ريزى شده است.
- اجراى يك برنامۀ جستجو براى مرور روش هاى جايگزين موجود، به منظور جلوگيرى از دوباره كارى در پروتكل ها.
- مرور مقررات و راهكارهاى جديد آزمايش كردن به طور منظم، براى اجرای روش هاى جديدى كه از حيوانات کمتری استفاده می کنند و يا آن كه استفاده از حيوانات را منسوخ می دانند.
پ ـ اصلاح
چند مثال از جايگزين هاى «اصلاح» كننده عبارتند از:
- استفاده از بيهوشى، بى حسى، يا مرگ با ترحم (پايان دادن به درد و رنج در مرحلۀ اولیه )
- بالا بردن ميزان رفاه حيوان به وسيلۀ غنا بخشيدن به محيط؛ از نظر اجتماعی: همخانه كردن حيوانات با يكديگر و زندگى گروهی. از لحاظ جسمانی: با فراهم كردن موادى كه حيوان براى آشيانه سازى يا مخفى شدن به آنها نياز دارد. از لحاظ غذایی: مثلاً با پخش كردن غذا در گوشه و كنار قفس يا قرار دادن آن در بالاى قفس، كه دسترسى به آن را مشكل تر مى كند و در نتيجه رفتارهاى طبيعى حيوان را بيشتر تحريك مى نمايد.
- جايزه دادن به حيوان پس از آن كه كارى را انجام داد يا در روند علمى آزمايش همكارى كرد (مثلاً دستش را براى گرفتن خون جلو آورد).
- تعليم و تربيت، كه بسيار مهم است. نه تنها براى افزایش آگاهى کلی درباره 3Rs، بلكه براى آموزش به مردم، علی الخصوص اصول و روش هاى اخلاقی از جمله رسيدگى به حیوان و اصول اوليه. حقیقتاً در بعضى از كشورها قبل از آزمايش، دانشمندان باید تعليمات اوليۀ لازم را در مورد نحوۀ کار با حيوانات آزمايشگاهى فرا گيرند.
- بخش بعدی را اینجا بخوانید.
